Sien die omie anders dan begin hy sommer huil.
die swart klip waar jou vuur was
is byna dood gereën hierdie grond was nie gekoop nie sommer maar geleen (Van Wyk Louw, uit "Klipwerk", Nuwe verse 1954). Hierdie gedig ontken of bevraagteken die sg. noodsaak van ingewikkelde denke, simboliek of verwysing in die poësie. Dis "verbandloos" soos trouens elke greep uit "Klipwerk", 'n liefdesgedig van Sappho, (uitspraak: sap-fo) of uitroep van 'n blues-sanger soos Leadbelly. Luister hoe leen hierdie vers hom tot 'n rock-ritme! Daar is wel vrae by die konstrueer van betekenis. Was die klip altyd swart? Is dit swart van die geliefde (?) se vuur? Is die vuur of die klip dood gereën? Is die klip en vuur en grond (en reën) alles ook figuurlik te beskou? Sou dit kon gaan oor 'n plaas, 'n volk? Waarvan die grond (terug-) gevat kan word want dis geleen? Hierdie grond was nie gekoop nie. Die gedig het soveel onmiddellikheid dat hy werk. Eenvoud. Spreektaal. Dan die dowwe smak
|
Les 1
Hoe is hy noudat hy geskryf is? Dis 'n baie belangrike vraag oor 'n gedig of enige teks wat literêr gelees of beskou word. Dan vergeet ons van sy oorsprong, wording, moontlike tydsgees, ideologie. Dis alles tog denkbeelde, ten beste spekulatief en te algemeen om presies op 'n enkelgedig te pas. En die gedig het 'n "gevormde betekenis" (D.H. Rawlinson), ook in klank, wat sy bestaan uitmaak. Dan is 'n gedig by magte om in eie reg belangrik te wees, sonder dat hy "groot" idees, stellings, gedinge of gebeure aanroer. (Kannemeyer sê dit ook, van Marais se "Die dans van die reën".) Andersyds verwag mens dat dit "meer as 'n gemeenplaas gaan/kan lewer" (Ampie Coetzee). Beelding, bou, klank, taalgebruik kan seker ook effekte hê en betekenis laat konstrueer wat "belangrik" is, soos in die skilderkuns 'n stillewe. Wat van "Wordende naakt" van Van Wyk Louw (Tristia)? Dalk is daar in die kuns ander "belangrikhede" en "grootshede" as dit wat in die staatsleer, geskiedenis en ander geesteswetenskappe geld. Soos: "toe 'n stil vroeë water/ voor vis of net/ tot die eerste wit kiem/ geëtter het"
Party "eenheidsbundels" was al super-suksesvol, soos Opperman se Blom en baaierd. Ander hoef nie te "klop" nie. Gert Vlok Nel bv. nie. Rosa Smit nie. Ons soek nie "ryme van logici" nie (ook Van Wyk Louw: daar is baie waarde in sy laaste werk oor die literatuur, Rondom eie werk). Baie van sy prosa is literêr-teoreties vir die digter (skrywer) geweldig belangrik. Dit sal o.a. verhoed dat jy wegdwaal na geesteswetenskaplikheid vanaf die onmiddellikheid van die kunswerk.
|
Die rose hang verlep
langs al die portrette teen my mure, met toutjies vas toe dit nog geurig en vol kleure was. Ons wou vrolike bont reuksakkies met strikkies maak, geparfumeerde olies op stoepe uitdra en oor al die kussings strooi waar gaste gesprekke soos klossies tossels tussen vingers kam en vlas. Ons wou nog. Gerda Fourie (Skrywer van Lywe wat losgekom het). Skryfkonvensies
|
Les 2: Die rose hang verlep
Hierdie gedig val met die deur in die huis, vestig die moontlikheid van 'n haastige, berouvolle, afgerammelde "vertelling". (Die titel loop naamlik oor in die 1e reël.) Onthou, 'n manier van skryf, ook t.o.v. reël en strofe, gaan nie noodwendig altyd dieselfde effek hê nie. Anders sou mens net soos 'n argitek hier 'n boom en daar 'n kerk kon inplak en die gedig voltrek. Kyk na ander gedigte waarvan die titel as eerste reël optree, en probeer vasstel wat die effek is op die moontlikheid van betekenis-konstruksie en op die stemtoon. Die ritme word reeds gevestig met die nogal elegiese en "poëtiese" (amper Weense vioolbegeleide) titel met sy finaliteit. Let op hoe daar, teenoor die ontnugterde klank van die titel, 'n oplewing kom by klankverwante woorde soos klossies, olies, tossels, kussings. Ook op die herhaling van "ons wou". Nou is by die portrette (met mure en vas altwee aanduidings van gevangenskap) ook goed uit 'n tyd toe die rose geurig en vol kleure was. Soos ons. Spyt. Niks ideologies of spesifiek "Afrikaans" nie. Formeel self-gedrewe; ons het nog niks eers gesê oor die uitgange van die reëls nie. Daar is al soveel kwytgeraak oor historisiteit dat vergeet kan word dat tekste wat almal dieselfde ideologie (ens.) "verdra", van uiteenlopende kwaliteit kan wees. Dat alle tekste nie die konstrueer van daardie soort "betekenis" verdra nie. Dat onmiddellikheid in terme van die teks veel groter as blote "historisiteit" is. Dalk is dit die geval dat waar in 'n gedig, roman of drama (maar ook film, gebed, advertensie, sepie, ens.) die historiese bewustheid so skerp is dat 'n nuwe geskiedenis eintlik daar gesmee word, dit gebeur omdat dit so onmiddellik konkreet is. Onthou die paddas in die tuine.
|
Les 3: Regte paddas in verbeelde tuine
|
Vingerklik terugblik
|
Dit lyk of groepsdenke (wat leef in denkbeelde soos Kurt Vonnegut se "granfalloons") ewe veel bygeloof is as Kersvader. Dit goël met sulke skimgoed soos "tydsgees", dalk saamgestel of opgetower deur mense uit hulle klein kennissegroep in die stad, ondersteun deur ernstige en soms bevange taalkundelose en literatuurkennislose teoretici se boeke, met baie meet en pas. Groot dele van die aarde se bevolking ken nie die begrippe nie, die tegnologie of gesindhede nie. Vir Vonnegut is selfs "USA" 'n granfalloon; elke voorgestelde geheel: nasie, land, taal, literatuur, ideologie.
|
Om te beweer die Westerse metafisika, of Afrikanerskap, of Springbok-tabak, die geur van vetkoek eerder as samoesas, deurtrek elke gedig wat in Afrikaans geskryf word, is soos geloof in poltergeists, sameswerings, gelukbringers, biodiversiteit.
geskokte tiran op sy troon (Johan van Wyk, "Vir Francis Bacon", Deur die oog van die luiperd.) |
Les 4
Die digter in Engels Keith Douglas het ‘n gedig geskryf “How to Kill”. Hier is twee van die vier strofes daarvan. Ted Hughes, wat ‘n keur uit sy gedigte geredigeer het, beweer: “(he has) ... invented a style that seems to be able to deal poetically with whatever it comes up against ... it is a language of the whole mind, at its most wakeful, and in all situations” (Eleven British Poets, p 2. ) Douglas is in Frankryk dood, in sy 24e jaar. Now in my dial of death appears the soldier who is going to die. He smiles and moves about in ways his mother knows, habits of his. The wires touch his face: I cry NOW. Death, like a familiar, hears and look, has made a man of dust of a man of flesh. This sorcery I do. Being damned, I am amused to see the centre of love diffused and the waves of love travel into vacancy. How easy it is to make a ghost. Kyk hoe word die oor by die oordeel betrek, vanuit die koeplette. Die lang vokale, en die oorlope. Die sinsbou teenoor die verse (reëls) se gang. In sy heerlike en origens noukeurige boek Shakespeare noem Bill Bryson dat die dramaturg en digter verhale, intriges, karakters en selfs stukke dialoog uit ander bronne geput het. Daar is ook lomphede en dele wat tot vandag toe onontsyfer bly. Maar: deurlopend is daar in Shakespeare se werk die duidelike mag van taal om te "transfix!" Onthou, Van Wyk Louw het verklaar dat ons nie 'n Afrikaanse (of Nederlandse) teenvoeter vir Shakespeare hoef te soek nie. Ons taal is ook Germaans: "Shakespeare is ons Shakespeare", wat nie beteken dat ons sonder goeie vertalings van party dramas is nie. Uys Krige het heerlike vertalings van party gemaak, soos ook van Romaanse werke (Yerma van Lorca, bv). Skatte in Afrikaans wat vergete raak!
|
Terugskouend blyk dit dat baie dramatiese opstandige modes (of "bewegings" of "skole" in die kunste) van korte duur was, meer gebaar as waarde, afhanklik was van 'n klein groepie kunstenaars en binne 'n kort bestek in hulle lewens. Dis egter baanbrekende verskynsels soos die pop-kuns, op art, surrealisme, fauvisme, futurisme, imagisme en ander -ismes wat veral die joernalistieke en populêre aandag trek. Soos ook die sanger in plaas van die sang; selfs Opperman het nie gepraat van verskillende soorte teks nie, maar van "skeppend-ontdekkende" teenoor "beskrywend-ontspannende" kunstenaars. Dis min of meer soos 'n onderskeid tussen werke wat enersyds "skrywerlik" (scriptible) genoem word en andersyds dié wat "leserlik" (lisible) is en nie veel eis van die beskouer om betekenis te konstrueer nie. Dis baie binêr (dus vreeslik beperk) om slegs hierdie twee telkens te onderskei onder die duisternis uit. Tekste kom met 'n eie "driftige verband" of eie vanselfsprekendheid (om maar twee moontlikhede te noem) wat kan uitmond in wat ons agterna noem, bv. om twee ongewones te vat: poëtiese roman (Die kremetartekspedisie) of radiofoniese opera (Asterion). |
'n Kanonbehepte het eenkeer in 'n dagblad heftig reaksionêr verklaar dat gedigte net nie "verbandlose uitflappings" mag wees nie. Sy wil dit "geplaas" hê, sinvol, binne 'n orde; seker met "historisiteit". Dan erken jy bv. nie baie gedigte in "Klipwerk" nie. Die siening van Pound dat die kort liriese gedig die geskrewe, intense deeltjie van 'n veel ruimer drama is. Dat Shakespeare se sonnette met al die skoonheid en suiwerheid wat party het, ook "losstaande" liefdesuitinge is, konteksloos, ten spyte van A.L. Rowse en ander se poging om dit te plaas, volgorde af te dwing of af te lei. Die feit bly dat nog stof nog soort bepalend kan wees van die waarde van die kunswerk, hoe belangrik dit in eie reg is. Daarom kan ons bv. beweer dat "Paddas" sowel as "Slaapwandelende kind" en "brief van hulle vakansie" baie belangrike gedigte is.
|
Les 5
In die poësie kom daar dikwels beelde, voorstellings en beskrywings voor wat "magies" is. Hier het ons o.a. "'n eggolose silhoeët" en "kontoere sonder lyne". Die vers word nie beperk tot "ryme van logici" nie, maar is by magte om die alledaagse te oorstyg. Maar hierdie magiese wat so ver is, is "so naby soos die spreker se asem", sy wat in 'n werklikheid "sonder sandale in die donker" is en vertel van byderwetse "unisex" geheime. Die hart "lub-dub". Die gedig is dus magies-realisties (as ons dit enigsins 'n beskrywing moet gee, wat so dikwels beperkend en "ykend" is) en totaal geloofwaardig. Dis dinamies; die ritme wel uit die betekenis, met soms 'n herinnering aan die prosodie van Hooglied. So word 'n stelling soos "die pyn van kennis is enkelringe" wat uit verskeie eras kan kom, by "kwantum treë" gevoeg. Vandag se sci-fi en lemkant tegnologie word voertuig om tot die tydlose verlange en liefde te beweeg, met as tussenganger 'n of die (!) Droomvanger. Supervers. Alles is stof tot vers. Byvoorbeeld:
Nzhelele is 'n plek in Venda, agter die berg. Hy is vernoem na die rivier, wat op sy beurt na die wou vernoem is (Engels: kite). Die mense het tonge olifantvleis in die bome opgehang; die woue het onderstebo geduik om daarby te kom. Die rivier lyk of hy verkeerdom (onderstebo) koers: wes plaas van oos soos al die ander riviere. Dus is hy die wou- (onderstebo) rivier. Die kinders het 'n speletjie: staan op hulle hande en koppe en sing Nzhelele, Nzhelele, ek staan hier op my kop ( ... ndo ima nga thoho). |