Sien die omie anders dan begin hy sommer huil.
En: "suiwer is niemand - of alles" (Van Wyk Louw, "Groot ode").
Kry boeke, e-boeke of klinkboeke by Rosslyn-Pers (binnekort ook Klinkgoed van Martin Jansen!)
 |
die swart klip waar jou vuur was
is byna dood gereën hierdie grond was nie gekoop nie sommer maar geleen (Van Wyk Louw, uit "Klipwerk", Nuwe verse 1954). Hierdie gedig laat ontken of bevraagteken die sg. noodsaak van ingewikkelde denke, simboliek of verwysing in die poësie. Dis "verbandloos" soos trouens elke greep uit "Klipwerk", 'n liefdesgedig van Sappho, (uitspraak: sap-fo) of uitroep van 'n blues-sanger soos Leadbelly. Luister hoe leen hierdie vers hom tot 'n rock-ritme! Daar is wel vrae by die konstrueer van betekenis. Was die klip altyd swart? Is dit swart van die geliefde (?) se vuur? Is die vuur of die klip dood gereën? Is die klip en vuur en grond (en reën) alles ook figuurlik te beskou? Sou dit kon gaan oor 'n plaas, 'n volk? Waarvan die grond (terug-) gevat kan word, want dis "geleen"? Hierdie grond was nie gekoop nie. Die gedig het soveel onmiddellikheid dat hy werk. Eenvoud. Spreektaal. Dan die dowwe smak
|
Les 1
Hoe is hy noudat hy geskryf is? Dis 'n baie belangrike vraag oor 'n gedig of enige teks wat literêr gelees of beskou word. Dan "vergeet" ons van sy linguistiese gedaante, oorsprong, wording, moontlike tydsgees, ideologie. Alles oor die skrywer en die "samelewing". Dis alles tog denkbeelde, ten beste spekulatief en te algemeen om presies op 'n enkelgedig te pas.
Shakespeare en Dylan Thomas is voorbeelde van digters in wie se werk min van hulle as mense blêr. Hier verwys ek na Van Wyk Louw se opmerking dat 'n skaapboer se ooitjies uiteraard soms in sy verse sal blêr. Alles wat dié skryf, gaan nie oor die skrywer nie.
En 'n gedig het 'n "gevormde betekenis" (D.H. Rawlinson), ook in klank, wat sy bestaan uitmaak. Dan is 'n gedig soos enige uiting of teks by magte om in eie reg belangrik te wees, sonder dat hy "groot" idees, stellings, gedinge of gebeure aanroer. (Kannemeyer sê dit ook, van Marais se "Die dans van die reën".) Andersyds verwag mens dat dit "meer as 'n gemeenplaas gaan/kan lewer" (Ampie Coetzee). Beelding, bou, klank, taalgebruik kan seker ook effekte hê en betekenis laat konstrueer wat "belangrik" is, soos in die skilderkuns 'n stillewe. Wat van "Wordende naakt" van Van Wyk Louw (Tristia)? Gorter se sensitivisme, Blum op die platteland?
Dalk is daar in die kuns ander "belangrikhede" en "grootshede" as dit wat in die staatsleer, geskiedenis en ander geesteswetenskappe geld. Soos: "toe 'n stil vroeë water/ voor vis of net/ tot die eerste wit kiem/ geëtter het".
|
Party "eenheidsbundels" was al super-suksesvol, soos Opperman se Blom en baaierd. Ander hoef nie te "klop" nie. Gert Vlok Nel bv. nie. Rosa Smit nie. Ons soek nie "ryme van logici" nie (ook Van Wyk Louw: daar is baie waarde in sy laaste werk oor die literatuur, Rondom eie werk). Baie van sy prosa is literêr-teoreties vir die digter (skrywer) geweldig belangrik. Dit sal o.a. verhoed dat jy wegdwaal na geesteswetenskaplikheid vanaf die onmiddellikheid van die kunswerk.
|
|
Die rose hang verlep
langs al die portrette teen my mure, met toutjies vas toe dit nog geurig en vol kleure was. Ons wou vrolike bont reuksakkies met strikkies maak, geparfumeerde olies op stoepe uitdra en oor al die kussings strooi waar gaste gesprekke soos klossies tossels tussen vingers kam en vlas. Ons wou nog. Gerda Fourie (uit Lywe wat losgekom het). Skryfkonvensies
|
Les 2:
"Die rose hang verlep" Hierdie gedig val met die deur in die huis, vestig die moontlikheid van 'n haastige, berouvolle, afgerammelde "vertelling". (Die titel loop naamlik oor in die 1e reël.) Onthou, 'n manier van skryf, ook t.o.v. reël en strofe, gaan nie noodwendig altyd dieselfde effek hê nie. Dit besef Ted Hughes ook in Poetry in the making. Anders sou mens net soos 'n argitek hier 'n boom en daar 'n kerk kon inplak en die gedig voltrek. Kyk na ander gedigte waarvan die titel as eerste reël optree, en probeer vasstel wat die effek is op die moontlikheid van betekenis-konstruksie en op die stemtoon. Die ritme word reeds gevestig met die nogal elegiese en "poëtiese" (amper Weense vioolbegeleide) titel met sy finaliteit. Let op hoe daar, teenoor die ontnugterde klank van die titel, 'n oplewing kom by klankverwante woorde soos klossies, olies, tossels, kussings. Ook op die herhaling van "ons wou". Nou is by die portrette (met mure en vas altwee aanduidings van gevangenskap) ook goed uit 'n tyd toe die rose geurig en vol kleure was. Soos ons. Spyt. Niks ideologies of spesifiek "Afrikaans" nie. Formeel self-gedrewe; ons het nog niks eers gesê oor die uitgange van die reëls nie. Daar is al soveel kwytgeraak oor historisiteit dat vergeet kan word dat tekste wat almal dieselfde ideologie (ens.) "verdra", van uiteenlopende kwaliteit kan wees. Dat alle tekste nie die konstrueer van daardie soort "betekenis" verdra nie. Dat onmiddellikheid in terme van die teks veel groter as blote "historisiteit" is. Dalk is dit die geval dat waar in 'n gedig, roman of drama (maar ook film, gebed, advertensie, sepie, ens.) die historiese bewustheid so skerp is dat 'n nuwe geskiedenis eintlik daar gesmee word, dit gebeur omdat dit so onmiddellik konkreet is. Onthou die paddas in die tuine.
|
Les 3: Regte paddas in verbeelde tuine
|
Vingerklik terugblik
|
|
Dit lyk of groepsdenke (wat leef in denkbeelde soos Kurt Vonnegut se "granfalloons") ewe veel bygeloof is as Kersvader. Dit goël met sulke skimgoed soos "tydsgees", dalk saamgestel of opgetower deur mense uit hulle klein kennissegroep in die stad, ondersteun deur ernstige teoretici se boeke, met baie meet en pas. Groot dele van die aarde se bevolking ken nie die begrippe nie, die tegnologie of gesindhede nie. Vir Vonnegut is selfs "USA" 'n granfalloon; elke voorgestelde geheel: nasie, land, taal, literatuur, ideologie.
|
Om te beweer die Westerse metafisika, of Afrikanerskap, of Springbok-tabak, die geur van vetkoek eerder as samoesas, deurtrek elke gedig wat in Afrikaans geskryf word, is soos geloof in poltergeists, sameswerings, gelukbringers, biodiversiteit.
geskokte tiran op sy troon (Johan van Wyk, "Vir Francis Bacon", Deur die oog van die luiperd.) |
|
Les 4
Die digter in Engels (wat toevallig ook Engels was) Keith Douglas het ‘n gedig geskryf “How to Kill”. Hier is twee van die vier strofes daarvan. Ted Hughes, wat ‘n keur uit sy gedigte geredigeer het, beweer: “(he has) ... invented a style that seems to be able to deal poetically with whatever it comes up against ... it is a language of the whole mind, at its most wakeful, and in all situations” (Eleven British Poets, p 2. ) Douglas is in Frankryk dood, in sy 24e jaar. Now in my dial of death appears the soldier who is going to die. He smiles and moves about in ways his mother knows, habits of his. The wires touch his face: I cry NOW. Death, like a familiar, hears and look, has made a man of dust of a man of flesh. This sorcery I do. Being damned, I am amused to see the centre of love diffused and the waves of love travel into vacancy. How easy it is to make a ghost. Kyk hoe word die oor by die oordeel betrek, vanuit die koeplette. Die lang vokale, en die oorlope. Die sinsbou teenoor die verse (reëls) se gang. In sy heerlike en origens noukeurige boek Shakespeare noem Bill Bryson dat die dramaturg en digter verhale, intriges, karakters en selfs stukke dialoog uit ander bronne geput het. Daar is ook lomphede en dele wat tot vandag toe onontsyfer bly. Maar: deurlopend is daar in Shakespeare se werk die duidelike mag van taal om te "transfix!" Onthou, Van Wyk Louw het verklaar dat ons nie 'n Afrikaanse (of Nederlandse) teenvoeter vir Shakespeare hoef te soek nie. Ons taal is ook Germaans: "Shakespeare is ons Shakespeare", wat nie beteken dat ons sonder goeie vertalings van party dramas sit nie. Uys Krige het heerlike vertalings van party gemaak, soos ook van Romaanse werke (Yerma van Lorca, bv). Skatte in Afrikaans wat vergete raak! En: die stiltes om die woorde. Woorde om die stilte te besweer. ************** |
Terugskouend blyk dit dat baie dramatiese opstandige modes (of "bewegings" of "skole" in die kunste) van korte duur was, meer gebaar as waarde, afhanklik was van 'n klein groepie kunstenaars en binne 'n kort bestek in hulle lewens. Dis egter baanbrekende verskynsels soos die pop-kuns, op art, surrealisme, fauvisme, futurisme, imagisme en ander -ismes wat veral die joernalistieke en populêre aandag trek. Soos ook die sanger in plaas van die sang; selfs Opperman het nie gepraat van verskillende soorte teks nie, maar van "skeppend-ontdekkende" teenoor "beskrywend-ontspannende" kunstenaars. Dis min of meer soos 'n onderskeid tussen werke wat enersyds "skrywerlik" (scriptible) genoem word en andersyds dié wat "leserlik" (lisible) is en nie veel eis van die beskouer om betekenis te konstrueer nie. Dis baie binêr (dus vreeslik beperk) om slegs hierdie twee telkens te onderskei onder die duisternis uit. Tekste kom met 'n eie "driftige verband" of eie vanselfsprekendheid (om maar twee moontlikhede te noem) wat kan uitmond in wat ons agterna noem, bv. om twee ongewones te vat: poëtiese roman (Die kremetartekspedisie) of radiofoniese opera (Asterion). |
|
'n Kanonbehepte het eenkeer in 'n dagblad heftig reaksionêr verklaar dat gedigte net nie "verbandlose uitflappings" mag wees nie. Sy wil dit "geplaas" hê, sinvol, binne 'n orde; seker met "historisiteit". Dan erken jy bv. nie baie gedigte in "Klipwerk" nie. Die siening van Pound dat die kort liriese gedig die geskrewe, intense deeltjie van 'n veel ruimer drama is. Dat Shakespeare se sonnette met al die skoonheid en suiwerheid wat party het, ook "losstaande" liefdesuitinge is, konteksloos, ten spyte van A.L. Rowse en ander se pogings om dit te plaas, volgorde af te dwing of af te lei. Die feit bly dat nog stof nog soort bepalend kan wees (aldus Van Wyk Louw) van die waarde van die kunswerk, hoe belangrik dit in eie reg is. Daarom kan ons bv. beweer dat "Paddas" sowel as "Slaapwandelende kind" en "brief van hulle vakansie" baie belangrike gedigte is.
|
|
Les 5
In die poësie kom daar dikwels beelde, voorstellings en beskrywings voor wat "magies" is. Hier het ons o.a. "'n eggolose silhoeët" en "kontoere sonder lyne". Die vers word nie beperk tot "ryme van logici" (Van Wyk Louw) nie, maar is by magte om die alledaagse te oorstyg. Maar hierdie magiese wat so ver is, is "so naby soos die spreker se asem", sy wat in 'n werklikheid "sonder sandale in die donker" is en vertel van byderwetse "unisex-" geheime. Die hart "lub-dub". Die gedig is dus magies-realisties (as ons dit enigsins 'n beskrywing moet gee, wat so dikwels beperkend en "ykend" is) en totaal geloofwaardig. Dis dinamies; die ritme wel uit die betekenis, met soms 'n herinnering aan die prosodie van Hooglied. So word 'n stelling soos "die pyn van kennis is enkelringe" wat uit verskeie eras kan kom, by "kwantum treë" gevoeg. Vandag se sci-fi en lemkant tegnologie word voertuig om tot die tydlose verlange en liefde te beweeg, met as tussenganger 'n of die (!) Droomvanger. Supervers. Alles is stof tot vers. Byvoorbeeld: Nzhelele is 'n plek in Venda, agter die berg. Hy is vernoem na die rivier, wat op sy beurt na die wou vernoem is (Engels: kite). Die mense het tonge olifantvleis in die bome opgehang; die woue het onderstebo geduik om daarby te kom. Die rivier lyk of hy verkeerdom (onderstebo) koers: wes plaas van oos soos al die ander riviere. Dus is hy die wou- (onderstebo) rivier. Die kinders het 'n speletjie: staan op hulle hande en koppe en sing "Nzhelele, Nzhelele, ek staan hier op my kop ( ... ndo ima nga thoho)". Die doel van studie of kritiek sal bepaal watter metodes jy gebruik. As jy taalkunde, kultuurgeskiedenis of ideologie beoog, sal jy tekste so pak. As jy dit as kunswerk beskou, waar dit oor kwaliteit -- en waarde -- gaan, heel anders. Alle paaie lei nie na dieselfde bestemming nie! Jy kan skryf wat jy wil en hoe jy wil; daar is plek in die mens vir ontelbare tekste en tekssoorte. *** Met Van Wyk Louw glo ek dat stof- en soortoordeel verdag en oppervlakkig is; oorwegend meer uiting van smaak as oordeel. Dat 'n gedig met die oor gelees moet word (verreweg die meeste), en met Opperman dat daar 'n noodsaak vir 'n vers moet wees. Robin Skelton se "Only dullness can kill art" klink heel reg. TS Eliot: "There is no such thing as free verse; only good verse, bad verse, and chaos." *** Analise van die teks beteken nie sonder meer 'n soektog na ideologie, menslike waardes, ens. nie. Ten beste is dit stilisties; beskryf dit met evaluering hoe die betekenis gevorm (kan) word. *** Baie nuwe en ook gevestigde digters in Afrikaans skryf ook gedigte in Engels. Dis 'n feit. Soos Elisabeth Eybers, Uys Krige en C Louis Leipoldt, laasgenoemde bv. met 'n gedig soos "Recordatio" oor die Dood se besoek aan die slagveld. Party gedigte het Engelse (Amerikaanse) woorde in, of SMS-effekte, of wat ook al. Dis nie 'n fout nie. Dit hang soos altyd af hoe. Dis byna taalverraad om nie die literatuur in jou taal te laat gedy nie. Geslagte lank gebeur dit al; baie mense ken niks van na die tyd van die Twintigers nie. Kan so 'n taal oorleef? Kan jy vir 'n taal veg as jy nie sy kragte inspan nie, sy oes inkry, sy besieling besing? Hom by sy sprekers en buitelands vertoon? Les 6: Ritme In die vorige reeks lesse het ons gekyk na die taal van die vers. Die geskikte taalgebruik binne 'n gedig. In die reël uit 'n gedig van die digter NP van Wyk Louw 'n laaste kuil van stilte tussen riet is daar niks wat onnatuurlik klink nie. Selfs sonder om dit in die konteks van die gedig te hoor, is dit duidelik normale taalgebruik, nie juis boekerig of hoogdrawend nie. Ons sou kon sê dit volg die stroom van die taalgebruik, geen ander bv. gedwonge patroon nie. Lees dit hardop. Luister hoe lank word laas- gesê; dalk ook kuil. Hoor jy die moontlikheid van 'n pouse voor tussen? Na hierdie vier lesse oor ritme, sal die lesse vir die volgende maand aan metrum gewy word. Baie mense dink ritme en metrum is dieselfde ding, maar jy as digter wil nie mense in jou gedigte onnatuurlik of snaaks laat praat nie, tensy dit onnatuurlike of snaakse mense moet wees, of mense wat hulle onnatuurlik of snaaks hou! As iemand sou opsê Dit IS die MAAND Ok-TO-ber, die MOOI-ste, MOOI-ste MAAND, is dit metries in orde, maar dis heeltemal vreemd. In elk geval, in Afrikaans kan jy aksenttekens gebruik om is en die ander hoofletter-sillabes te beklemtoon. Die Van Wyk Louw-reël hierbo is 'n perfekte jambiese vyfvoeter, maw daar is vyf voete, elkeen met twee sillabes. In Engels is dit iambic pentameter. Ons sou dit kon sing van bladmusiek af as 'n laas-te kuil van stil-te tus-sen riet. Elke tweede sillabe sou beklemtoon word: 'n LAAS-/te KUIL/ van STIL/-te TUS-/sen RIET/. 'n Jambe is 'n voet met twee sillabes, waarvan die eerste klem dra ('n heffing), en die tweede minder klem ('n daling). Dit neem nie die skoonheid weg van die reël nie! |
'n Romeinse beeld, op 'n foto wat ek op die eiland Capri geneem het, kan ons herinner aan die feit dat ons na die poësie (met 'n stemlose /s/) streef, nie wiskunde of net verstandelike logika nie. Dis een van die kunste, soos beeldhou, musiekkomposisie of die skilderkuns. Dis per definisie iets wat met die sintuie en beelde werk. Daar is "gebiede van die gees" en gevoel, stemmings en vermoedens, wat nie 'n "hersenskim" is nie (altwee aanhalings uit gedigte van Elisabeth Eybers), maar waartoe slegs die hoogste kuns in staat is om (soms, by uitsondering) te reik.
Les 6: Wat is kritiek?
Daar was al uitsprake waarvolgens alles wat oor "die literatuur" uitgespreek word, alle "uitsprake" daaroor, dus, literêre kritiek is. Dat daar taalkundige, moraliserende, politieke en ander soorte uitsprake is, laat die genoemde uitsprake al minder literêr lyk. Party kritiek wil boeke verkoop, bv. resensies; ander wil politieke saak stel. As 'n teks al meer objektief, as objek, beskou word, veral met evaluering as literêre kuns, het mens al meer onbevange kritiek. Rialette Wiehahn se proefskrif met die gepubliseerde titel Die Afrikaanse poësiekritiek onderskei tussen verskillende soorte kritiek: sinteties, geneties, impressionisties, ens.
Van Wyk Louw waarsku teen soort- en stofoordeel, en teen die ryme van logici.
Keurders en kritici (party)
Kla dat die gedigte in 'n bundel nie ewe lank is nie.
Besluit dat die voorgenome bundeltitel Vuurproewe Bybels is (die HAT sê tereg dis middeleeuse hekse-oordeel).
Maan dat afkapvorme soos "sy’t" nie gebruik moet word nie. Al begin Elisabeth Eybers se "Sisteem" so!
Eis dat die "ontdane" oral en altyd eerbiedig word, want "less is more". Predik dus 'n modelteks; soort- en stofoordeel.
Is verbaas dat die uitgewer aan so ’n digter (Rosa Smit) soveel bladsye afstaan, wat so lank laas gebundel het en wie se tweede bundel dit maar is.
Sluit haar gedigte sommer aan by Olga Kirsch s'n omdat dit in Israel afspeel of iets oor die land kwytraak.
Skakel vanweë die lywigheid van die bundel dit sommer met Marlise Joubert s'n.
Beweer die bundel ly aan dieselfde oormaat persoonlike besonderhede as Ted Hughes se Birthday Letters, wat mense waarskynlik net koop en lees vir die insae in sy huwelik met Sylvia Plath!!!
Beweer blou-apies kan nie as "onthuts"beskryf word nie. (Vir my 'n pragtige beskrywing!!)
(Net spesifiekes maak so.)
Rialette Wiehahn het haar proefskrif onder promotorskap van Van Wyk Louw geskryf. Dis uitgegee as Die Afrikaanse poësiekritiek. Baie ongeldige benaderings en kritiese metodes en modes word behandel.
Resensies in koerante en ander openbare media is sekerlik nie kritiek in streng akademiese sin soos wat tipies in 'n literêre tydskrif (gedruk of op die web) voorkom nie. Maar mens sal darem verwag dat die beginsels van die strenge op die populêre sal geld, nes die rugbyspelers in 'n onder 15-span ook nie mag vuisslaan of onkant gaan nie. Soos jy sal verwag dat alle taalonderrig in ooreenstemming sal wees met die linguistiek se insigte na eeue se navorsing na die wese en verskynsels van taal.
Die keuring van manuskripte vir uitgewers is dikwels anoniem. Dit kan goeie kritiek wees; is ongelukkig dikwels nie.
Telkens word gepraat van die "akademiese" vereistes van die poësie. Die implikasie is dat digters liefs grade in die literatuurstudie moet hê. Party praat selfs van sulke "taalkunde". Daar word vergeet dat van die beste en gewildste digters in Afrikaans nie noodwendig 'n kwalifikasie in Afrikaans en (verkieslik) Nederlands op D-vlak het nie. Andersyds is daar baie geskooldes en professore in die literatuur wat nie verse skryf nie. Soms: wat nie kan of nooit probeer het nie. Ook was van die grotes van bv. Dertig en Veertig (en Vyftig, bv. Blum!) glad nie gegradueerdes in die literatuurstudie nie. Party was nog nie akademici of senior akademici toe hulle die groot gedigte en bv. eposse geskryf nie! Een was 'n joernalis, een 'n dosent in die Opvoedkunde, ens. Natuurlik gaan dit oor gedigte eerder as digters. Kyk op hoe min gedigte berus die roem van bv. T.S. Eliot (of Marais!). Blum het beweer in die liefde en die kuns is daar slegs grade van mislukking.
Iemand het nou gevra hoe belangrik leestekens is. Dit roer ook aan die vrae oor konvensionele teenoor eksperimentele vormgewing, of sistematies teenoor dinamies, soos WEG Louw dit genoem het. Hy het bygevoeg dat baie mense nie besef hoeveel moeiliker dit is om 'n gawe dinamiese vers te skryf as 'n goeie sistematiese een nie.
Ek dink dit moet per gedig besluit word, sodat die leser (ook die implisiete leser) die gedig kan hoor soos die skrywer dit hoor.
Dan is dit nie net mode, of "jou styl" of ander voorspelbaarheid wat in elk geval reeds by cummings of breyten (o.a.) gedoen is nie. Dan word dit "gevormde betekenis". WH Auden het gesê 'n digter wat besluit om nooit te rym nie is soos 'n persoon wat verseg om sy hande te gebruik.
Afrikaans het meer leestekens as Engels om die nuanses van die stemtoon te skryf. Die aksenttekens. Ons kan kursiveer (dikwels beter in die gedig as aanhalingstekens), en met oordadige ellipse (...) toon dat ons nie 'n kloe het nie. Lees met die oor is noodsaaklik.
Dis hoekom swak rym so betekenisonvriendelik is. Dit word maklik hamerhoue wat niks toevoeg tot die betekenis nie. Daarom sê Robert Frost: "I'll wait for form".
Dis te verwagte maar baie droewig dat baie mense, ook van hulle wat met die literatuurstudie en verwante goed te make het, oorhel na die sentimentele. Gemoedelike. Dis seker hoekom party keurders by uitgewers in reaksie vereis dat gedigte hard moet wees, ontdaan en gestroop. Maar dis 'n halwe waarheid wat verhef word tot absolute. Dis soortoordeel; dikwels ook stofoordeel. Maar teoreties kan groot poësie alle tekste wees/namaak: gebed, skelsessie, dreigement, grafskrif, wetsklousule, alles. Met alle middele wat gevind kan word. Ons het digters soos, om net twee te noem, Gert Vlok Nel en Antjie Krog wat gevoel en idee oopvlek tot aan die been. Het ons groot gedigte wat troetelverse vir 'n kind maak? Sonder om gemoedelik te raak: of is dit ook 'n soort, soos die pornografie (bv. die heterotiek) en legitiem solank dit nuut en monumentaal is?
Mens sou Derrida, Barthes, Foucault en ander ernstiger opgeneem het as hulle nie apodikties oor ALLE literatuur se eienskappe, beperkings, ideologiese ladings, ens. beweer het nie. Ook "Paddas"? "Sisteem"? "Seekoevlei"? Kamaan.
En dan: hoe wonderlik wetenskaplik is die gekwalifiseerde stellings soos met "meestal", "soms", "PARTY gedigte", "origens"; dus nie dadelik bewysbaar vals nie.
Komposisie
Dikwels as 'n gedig begin lank word, kan jy of snoei of panele maak, dan terugstaan en kyk of groter dele as strofes bestaan of goeie effekte gaan bring. Dis duidelik uit die sketsboeke van groot digters dat moontlikhede lewend bly, selfs al is die vers al in 'n bundel gepubliseer. Van Wyk Louw het in 'n bundel "Nuwe verse" die woord "verskrik" met 'n pen vervang deur "versteld". Kyk ook sy Tristia-sketsboek en bv. Opperman se Galeie van Jorik.